تعاریف: ساراسون و دیویدسون اضطراب امتحان را اینگونه تعریف می کنند، اضطراب امتحان نوعی خود اشتغالی ذهنی است که با خود کم انگاری و تردید در باره توانائیهای خود ، مشخص می شود و غالبا" به ارزیابی شناختی منفی ، عدم تمرکز حواس ، واکنشهای جسمانی نا مطلوب و افت عملکرد تحصیلی فرد منجر می گردد. گیودا ولودلو Gida LudLow اضطراب امتحان را نوعی واکنش ناخوشایند و هیجانی نسبت به موقعیت ارزیابی در مدرسه و کلاس درس تعریف کرده اند . این حالت هیجانی معمولا" با تنش ، تشویق ، نگرانی ، سردرگمی ، برانگیختگی سیستم اعصاب خود مختارهمراه است . از نظر کالو KaLow اضطراب امتحان عبارت است از نگرانی فرد در مورد عملکرد ( انتظار شکست ) استعداد و توانایی خویش به هنگام امتحان و موقعیتهای ارزیابی . علائم و نشانه های اضطراب امتحان علائم و نشانه های اضطراب امتحان همانند علائم و نشانه های اضطراب است . با توجه به تحقیقات انجام شده ، آشفتگی معده ،بهم خوردن ساعتهای خواب و آرامش ، تغییراتی در میل به غذا، ضعف ، سرگیجه ، تغییر در فشار خون ، میزان نبض و ترشح هورمونهای آدرنالین و نور آدرنالین در افراد دارای اضطراب امتحان و یا در ایام امتحانات و در نتیجه هنگام امتحان در افراد مستعد به اضطراب را افزایش می یابد. همچنین درافراددارای اضطراب امتحان درامتحانات شفاهی،تپش قلب،پریدگی رنگ صورت،لکنت زبان،حرکتهای غیرارادی دست وپا،تغییرصدا،لرزش بدن وصدا،تغییردمای بدن،خشکی دهان وعرق کردن بارز است. همچنین اضطراب امتحان باعث ضعف ایمنی بدن می شود . ودر نتیجه در ایام امتحانات عفونت دستگاه تنفس در دانشجویان و دانش آموزان افزایش می یابد . شیوع اضطراب امتحان در مورد شیوع سنی و کلاسی اضطراب امتحان باید گفت که با زیاد شدن سن و بالا رفتن پایه تحصیلی اضطراب امتحان افزایش می یابد و به نظر می رسد اضطراب امتحان بین سنین 10 تا 11 سالگی شکل گرفته و ثبات پیدا می کند.و تا بزرگسالی ادامه می یابد . به نظر می رسد دختران بیش از پسران اضطراب امتحان را تجربه می کنند . تفاوتهای جنسیتی در اضطراب به خوبی با نقش پذیری جنسیتی تبیین می شود . زیرا دردختران ،تشویق به پذیرش اضطراب و قبول آن به عنوان یک ویژگی زنانه دیده می شود و آن را ویژگی زنانه ادراک می کنند . و یا به عبارتی دختران یادمی گیرند که به هنگام اضطراب به طور منفعلانه تسلیم شوند. در حالیکه پسران ،درمورد پذیرش اضطراب دفاعی برخورد کرده ، آن را تهدیدی برای احساس مردانگی خود به حساب می آورند . پسران می آموزند که با اضطراب کنار آمده و یا آن را انکار کنندو یا راههایی برای مقابله و تسلط بر آن پیدا کنند. موریز و همکاران او میزان شیوع اضطراب امتحان را بین 10 تا 30 درصد همه دانش آموزان ذکر کرده است. سبب شناسی اضطراب امتحان در سبب شناسی اضطراب امتحان می توان نقش سه عامل شخصیتی ، خانوادگی و آموزشگاهی در ایجاد و شدت اضطراب اشاره کرد.

1- عوامل شخصیتی : در بین این عوامل می توان به اضطراب عمومی ، عزت نفس پایین ، استناد درونی شکستها، خود کفایتی پایین ، الگوی رفتاری تیپ A ( کمال گرا ) هوش متوسط و کم بودن انگیزه موفقیت اشاره کرد .

 2- عوامل خانوادگی : توجه بیشتر خانواده ها به وضع درسی بدون توجه به راه ورسم توجه صحیح، چه بسا همین توجه زیاد می تواند عامل ایجاد اضطراب امتحان شود. بنابراین انتظارات نامعقول و بیش از حد توان افراد ، می تواند در آنان ایجاد اضطراب کند. طبق اصل پیتر Peter افراد تا حدی که صلاحیت دارند می توانند از پیشرفتهای اجتماعی بهره جویند. به جز انتظارات بیش از حد والدین ، الگوهای خشک و غیر قابل انعطاف فرزند پروری ، تنبیه و سرزنش ، عدم ارائه تشویق و تقویت و وضعیت اجتماعی و اقتصادی پایین نیز در بین عوامل خانوادگی با اضطراب امتحان همبستگی دارند

 3- عوامل آموزشگاهی : این عوامل مربوط به محیط مدرسه و دانشگاه و موقعیت امتحان است که در این رابطه می توان به انتظارات نابجای استاد و معلم ، دروس و امتحانات مشکل ، مراقبین امتحان ، محدودیت زمانی در جلسه امتحان ، محیط نا مناسب امتحان و وجود عوامل مزاحم مثل سروصدا ، نور و تهویه نا مناسب اشاره نمود. به نظر می رسد هنگامی که اضطراب از حد معینی افزایش یابد باعث کاهش عملکرد فرد شود در حالی که اضطراب خفیف یا مقطعی ممکن است موجب افزایش کار و فعالیت شود. روشهای درمانی برای کاهش اضطراب امتحان معمولا" عمده شیوه هایی که درسال های اخیر در مورد درمان اضطراب امتحان بکار برده شده است شیوه های شناختی رفتاری است . پس به طور خلاصه می توان گفت که برای کاهش اضطراب امتحان از همان شیوه هایی که برای کاهش اضطراب عمومی استفاده می شود می توان استفاده کرد . از بین تکنیک های شناختی و رفتاری که برای کاهش اضطراب امتحان استفاده شده است می توان به موارد زیر اشاره نمود. 1- تن آرامی 2- حساسیت زدایی منظم 3- ایمن سازی در مقابل استرس 4- آموزش مهارتهای مطالعه 5- مقابله با باورهای غیر عقلانی و غیر منطقی به شیوه الیس یا بک .

نقش معلمین در کاهش اضطراب امتحان 1 ـ جلسه امتحان دادگاه حسابرسی نیست و امتحان انتقام نیست . 2 ـ قبل از اتمام کلاسها و شروع امتحانات به دانش آموزان اطمینان بدهید و آنها را از امتحان نترسانید. 3 ـ به دانش اموزان بگویید که سئوالات از کتاب درسی آنهاست و آنها فقط با مطالعه کتابهای درسی خود به راحتی می توانند به سئوالات پاسخ دهند. 4 ـ قبل از امتحانات اصلی از امتحانات مستمر و خود آزمایی به منظور آشناکردن دانش آموزان با سئوالات و نحوه امتحان استفاده گردد. 5 ـ از ایجاد رقابت ناسالم در میان دانش آموزان اجتناب شود . 6 ـ هدف امتحان باید ارزیابی دانسته های دانش آموزان باشد , نه ندانسته های آنان . 7 ـ از انتظار و توقع بیش از حد در طرح سئوالات امتحان اجتناب نمایید . 8 ـ در طرح سئوال , اصول سنجش و اندازه گیری خصوصا سطح دشواری سئوالات را رعایت نمائید. 9 ـ در ارزشیابی میزان یادگیری دانش آموزان نباید فقط نمره امتحان را ملاک و معیار قرارداد و از دیگر شیوه های ارزشیابی نیز استفاده کنید و سعی نمایند. سئوالات دشوار را در شماره های آخر قرار دهید. نقش مدیران در کاهش اضطراب امتحان 1 ـ برنامه امتحانی را چند هفته قبل از شروع امتحانات به دانش آموزان اعلام کنید. 2 ـ فاصله بین جلسات امتحان را باتوجه به سختی یا آسانی دروس تنظیم نمائید. 3 ـ پس از تهیه برنامه امتحانی تا آنجا که ممکن است , تغییر جدیدی در برنامه ایجاد نکنید. 4 ـ از برگزاری امتحانات با وقت بسیارکم اجتناب نمائید . 5 ـ چند دقیقه قبل از شروع امتحان دانش آموزان به محل برگزاری امتحان بروند. 6 ـ محل برگزاری امتحان دارای تهویه مناسب , نور کافی , دمای مناسب و صندلی مناسب باشد. در سالن یا نزدیکی آن , آب آشامیدنی در دسترس باشد. 7 ـ در حد ممکن از نیمکت ها و یا صندلی های سالم در جلسه امتحان استفاده نمائید. 8 ـ محل برگزاری امتحان , عاری از هرگونه عوامل مزاحم از قبیل سروصدا باشد. 9 ـ با دانش آموزان به صورت اطمینان بخش و امیدوارکننده در کلاس و جلسه امتحان برخورد کنید. 10 ـ قبل از شروع جلسه فاصله افراد رعایت شده باشد تا در حین برگزاری جلسه نیازی به جابجایی و حرکت نباشد. 11 ـ در شروع جلسه آیاتی از کلام الله مجید قرائت شده و چند جمله دعای مناسب بیان گردد. 12 ـ بعد از شروع جلسه امتحان دانش آموزان را جابجا نکنید . 13 ـ در جلسه امتحان , دبیر مربوط به درس حتما حضور داشته باشد و با جملات اطمینان بخش دانش اموزان را آرام نماید. 14 ـ مراقبین در حین برگزاری جلسات با یکدیگر صحبت نکنند . 15 ـ سعی شود مراقبین بالای سر دانش آموزان زیاد توقف نکنند . 16 ـ اگر مراقبین مشاهده کردند که دانش آموز جواب را اشتباه نوشته , او را سرزنش نکنند. 17 ـ از برخورد شدید با دانش آموزان خاطی اجتناب شود . 18 ـ مراقبین با تبسم و بیان مطلبی نشاط انگیز , تنش های احتمالی دانش آموزان را کاهش دهند. 19 ـ در ابتدای جلسه امتحان راهنمایی و توضیح کافی پیرامون آن آزمون داده شود ودر حین جلسه از توضیح اضافی که موجب حواس پرتی آنان می شود اجتناب نمائید. 20 ـ سئوالات امتحانی , خوانا و از کیفیت بالا و مناسب برخوردار باشد . 21 ـ با دانش آموزان در حین انجام امتحان گفتگو نشود . 22 ـ در صورت نیاز , پیش نویس در اختیار دانش آموزان قرار داده شود نقش خانواده ها در کاهش اضطراب امتحان روزنامه جمهوری اسلامی اشاره هر کس نگران است مبادا در نظر دیگران , بی خرد , ناتوان و سراسیمه جلوه کند. درجات کمی از « اضطراب » برای پیشبرد زندگی طببعی است ولی مقدار زیاد آن مانع پیشرفت بوده و حتی توانایی انجام کار را از فرد مضطرب می گیرد. نشانه های جسمانی اضطراب عبارتند از : لرزش , عرق کردن دستها , عرق کردن بدن , افزایش ضربان قلب , کوتاهی تنفس , تنش عضلات . سرخ شدن یا گیج شدن , از دست دادن رشته افکار , ناراحتی گوارشی , صدای لرزان . اضطراب امتحان هم یکی از انواع آن می باشد که برای کاهش آن , اولیا , سیستم آموزش و پرورش و خود دانش آموزبا هماهنگی یکدیگر می توانند نقش موثری داشته باشند. نقش خانواده ها 1 ـ محیط خانواده و جو عاطفی حاکم بر آن باید دور از تنشهای عاطفی و مشاجره باشد. 2 ـ سعی شود در ایام امتحانات , رفت وآمد و میهمانی های خانوادگی تعطیل یا محدود گردد. 3 ـ محیط فیزیکی آرام و بی سروصدا برای مطالعه دانش آموزان فراهم نمایید . 4 ـ به استراحت و خواب دانش آموزان توجه کافی داشته باشید . 5 ـ وظایف خانگی محوله به دانش آموزان را حذف یا کاهش دهید . 6 ـ در هنگام امتحانات , دانش آموزان نیاز به حمایت عاطفی و اطمینان بخشی بیشتری دارند. لذا در این زمینه اقدام موثر داشته باشید. 7 ـ ساعات تماشای برنامه های تلویزیون تا حد امکان کاهش یابد . 8 ـ از ایجاد ترس و دلهره بی جا در بچه ها خودداری نمایید . 9 ـ از توقعات بی جا و فشار بیش از حد برای مطالعه خودداری نمائید 10 ـ در صورتیکه فرزندتان از موفقیت در یکی از امتحانات رضایت خاطر نداشت , مورد حمایت قرار گیرد و از سرزنش نمودن او خودداری کنید. 11 ـ از حبس کردن دانش آموز در اتاق برای مطالعه کردن خودداری شود و به دانش آموز اجازه استراحت و تفریح لازم نیز داده شود. 12 ـ تغذیه دانش آموز مناسب و مقوی باشد . 13 ـ انتظارات بالا و بیش از حد توانایی از فرزندان , می تواند در ایجاد اضطراب و شدت آن موثر باشد , پس انتظارات مذکور را تعدیل نمائید. 14 ـ کمال گرایی بیش از حد والدین و وسواس شدید خانواده نسبت به نمرات بالا باعث ایجاد اضطراب در فرزندان می شود. 15 ـ از مقایسه فرزندان با یکدیگر و با دیگران پرهیز کنید . 16 ـ از تاکید بیش از حد بر درس خواندن اجتناب کنید . 17 ـ ضمن اطمینان بخشی به دانش آموزان در آنان ایجاد انگیزه نموده و با ارائه پاداش و تقویتهای مطلوب آنها را تشویق به مطالعه نمائید.

نقش برنامه ریزان در کاهش اضطراب امتحان 1 ـ اختصاص واحدهای بیشتری از دروس تربیت معلم و تربیت دبیر دانشگاهها به سنجش و اندازه گیری از آموخته های دانش آموزان . 2 ـ اختصاص دادن دروس سنجش و اندازه گیری به تعداد بیشتر در دوره های آموزش ضمن خدمت معلمان و دادن تمرینهای عملی به معلمان برای ایجاد مهارت . 3 ـ تهیه خزانه سئوال از کل کتابهای راهنمایی و دبستان و دبیرستان . 4 ـ تشکیل ستادها یا گروههای ویژه در مدارس و یا ادارات آموزش و پرورش و طرح سئوالات امتحانی توسط این گروهها برای مدارس . 5 ـ انجام امتحانات هماهنگ در بعضی موارد . 6 ـ استفاده از مدرسین مناطق گوناگون برای طرح سئوال بویژه برای زمانیکه سئوالات هماهنگ است . 7 ـ استفاده از تلویزیون و رادیو برای آگاه ساختن خانواده ها , معلمین , مسئولان با مباحث امتحان و کاهش استرس امتحانی . 8 ـ برگزاری همایش در مناطق آموزشی تحت عنوان امتحانات و استرس امتحانات , مردودی امتحانات و طرح سئوال . 9 ـ طرح مباحث در روزنامه های مختلف صبح و عصر . 10 ـ دادن موضوعات انشا و موضوعات سخنرانی در ارتباط با کاهش اضطراب امتحان و نگارش این مباحث توسط خود دانش آموزان . 11 ـ ایراد سخنرانی های علمی و تربیتی در ارتباط با موضوع در ایران . 12 ـ انجام امتحانات مکرر برای ریزش ترس . 13 ـ آسان کردن مقررات امتحانات . 14 ـ آموزش خوب معلمان و استفاده از طرح درس . 15 ـ سئوال کردن و درس پرسیدن معلمان از تمام شاگردان بطور منظم در طول سال تحصیلی . 16 ـ فراهم سازی شرایط مناسب برای جامعه . 17 ـ انتخاب افراد خوش اخلاق و منظم و آگاه به اهداف امتحان . 18 ـ ارائه خاطرات و تجارب مربوط به کسانیکه در امتحانات سخت گیریهایی کرده اند و آثار مخرب آن برروی دانش آموزان . 19 ـ کم کردن ارزش و اعتبار نمره بعنوان یک وسیله قدرت . 20 ـ آموزشهای جبرانی یا کلاسهای جبرانی . 21 ـ اعلام برنامه امتحانی در آغاز سال تحصیلی . 22 ـ وجود وسایل کمک آموزشی و استفاده از آنها در تدریس . 23 ـ انجام مسابقات علمی . 24 ـ تشویق دانش آموزانیکه در امتحانات نسبت به امتحانات گذشته نمره بهتری گرفته اند. 25 ـ تشویق از معلمان و کادر مدرسه . 26 ـ نمره دادن به فعالیتهای عملی و فعالیتهای غیرنظری و انجام تحقیقات متعدد برای جلوگیری از اضطراب و مردودی . 27 ـ داشتن معلمان راهنما برای راهنمایی معلمان در امر تدریس و طرح سئوال . 28 ـ اصلاح طرح مطالعه کردن و آماده سازی دانش آموزان برای امتحانات . 29 ـ خودداری از مطالعه در شب امتحان . 30 ـ استفاده از روش مصاحبه و همدردی . 31 ـ تقویت اعتماد به نفس تک تک افراد . 32 ـ ارائه زندگی افراد مفوق و دانش آموزان موفق در تحصیل . 33 ـ تقویت سلامت چشم . 34 ـ آماده سازی آئین نامه نویسان متناسب با نیازهای دانش آموزان گردآوری از : حمید حمیدیان

دکتر فرزاد فخیمی نزدیک شدن زمان امتحانات همواره برای دانش آموزان و دانشجویان با بروز حالات و واکنش های هیجانی، رفتاری، عصبی و.... همراه است. این قشر از جامعه از یک طرف تحت تأثیر عوامل استرس زای عمومی که کل جامعه را متأثر می کند، قرار دارند و از طرف دیگر با حضور فعال در متن جامعه علمی، فشارهای مقطعی ناشی از الزامات دانش اندوزی، مطالعه، تحقیق، امتحانات و... را تجربه می کنند و هرچه به تاریخ امتحانات نزدیکتر شوند، استرس بیشتر آنها را محاصره کرده و تحت فشار قرار می دهد. در واقع این گروه و یا طبقه از جامعه با استرس مضاعف روبه رو هستند که حتی تابع منطق ریاضی یعنی 4=2+2 نیست، بلکه از اصل هم افزایی (Synergy) یعنی 5=2+2 تبعیت می کنند. همانند برخورد دو موج به یکدیگر که ارتفاع موج حاصل از دو موج، بیشتر از ارتفاع آنها قبل از برخورد است. بدیهی است که تحمل استرس تا این حد برای دانش آموزان و دانشجویان که در سنین جوانی هستند و هنوز مقاومت های طبیعی خود را نه تجربه کرده و نه توسعه داده اند، اغلب بسیار سنگین و غیرقابل تحمل است و در صورت عدم شناخت و فراگیری شیوه کنار آمدن و دفع آنها، عوارضی از جمله بی خوابی، خستگی، بی حوصلگی، افسردگی، دلزدگی و در نهایت فرسایش روانی که به قول «مارک سینگر» نوعی پریشانی و درماندگی است به دنبال خواهد داشت.

 استرس چیست ؟ استرس (فشار عصبی) از نظر لغوی از کلمه لاتین استرینجر به مفهوم به هم رفتن، قبض شدن و... گرفته شده است و در زبان فارسی معادل های تکانه عصبی، فشار روانی، تنیدگی، نگرانی و... برای آن عنوان گردیده است. «استرس» را فشار عصبی (Nervous Strain) هم ترجمه کرده اند که این اصطلاح هم معادل دقیقی برای «استرس» نیست. زیرا استرس از «فشار» ناشی می شود و خود فشار نیست، اگر چه به رغم دو نفر از محققان به نام های «مورهد» و «گریفین» با اندک اغماضی می توان «استرس» را همان «فشار عصبی» معنی کرد و آن را عکس العملی دانست که انسان در مقابل محرک های ناسازگار از خود بروز می دهد. در این مقاله نیز این معادل به کار گرفته شده است. استرس پدیده تازه ای نیست و در طول تاریخ بشر وجود داشته و به صورت های مختلفی بر انسان عارض شده است از جمله: نگرانی از بلایای طبیعی، جنگ ها، قتل عام ها، ستمکاری های حکام جابر و... با انقلاب صنعتی و به دلیل تحولات عمیق اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی ناشی از آن در کلیه جوامع و ضرورت تطابق مداوم با شرایط جدید و در عین حال در تحول و تغییر، استرس، دامنه، شدت و وسعت بیشتری گرفت به طوری که می توان آن را فرزند ناخلف انقلاب صنعتی و یک قاتل بی سروصدا (Silent Killer) نامید. استرس در دنیای امروز تقریباً همه گیر شده و از پیر و جوان، زن و مرد، تحصیل کرده و بی سواد همه و همه به گونه و با نوعی از آن دست به گریبانند و فقط افراد معدودی که شناخت کافی از آن داشته و ابزار مقابله با آن را در اختیار دارند از آثار مخرب آن برکنار هستند. تحقیقات علمی مؤید این واقعیت است که استرس بر سلامت جسم و روان فرد تأثیر می گذارد و انرژی های بالقوه و بالفعل او را هدر داده و باطل می سازد. امروزه مردم اغلب کلمه استرس را به صورت موضوعی متداول و یا به شکل بیماری «اپیدمی» به کار می برند و این کلمه مدتها است که در ادبیات محاوره ای جا باز کرده و به همان گونه که از کار، غذا، مسکن، مسافرت، تحصیل و... صحبت می کنیم، از استرس هم صحبت می کنیم. با تمام جنبه های منفی که در فرهنگ عامه برای استرس وجود دارد، معهذا این پدیده دارای جنبه های مثبت نیز است. جنبه های منفی استرس را «استرس مخرب» (Distress) می گویند که از شنیدن خبر ناگوار بر شخص دست می دهد و جنبه های مثبت استرس، «استرس سازنده» (Eustress) است، که هنگام دریافت خبرهای شاد و خوشحال کننده عارض فرد می شود.

تعاریف علمی استرس محققان برای استرس تعاریف مختلفی ارائه داده اند. این تعاریف اگر چه دارای تفاوت هایی ظاهری و شکلی هستند، ولی از نظر محتوائی تقریباً عقیده واحدی را منعکس می کنند. «دنیس جیف» استرس را حالتی می داند که از دخالت متغیرات «روانی- فیزیولوژیکی» بر دو عامل محیط و سلامتی جسمانی فرد بروز می کند. محقق دیگری به نام «کری کوپر» آن را عکس العمل بیوشیمیائی و رفتاری فرد می داند که در مواجهه با خطر به انسان دست می دهد. به رغم «سوزان کارترایت» استرس مجموعه ای از واکنش های عمومی فرد به عوامل ناسازگار و غیرمنتظره محیط است که او را وادار می کند با اتخاذ روش «جنگ یا گریز» (Fight or Flight) با خطر مقابله کرده و یا راه فرار را انتخاب کند. «کاکس» می گوید استرس پاسخ فرد به فرآیندهای درونی و بیرونی است که بر ظرفیت ادغام نیروهای جسمی و روانی، فشار وارد می سازد. (جدول شماره 1) به عقیده وی ، استرس بخشی از مجموعه سیستم پویای برخورد و تعامل فرد و محیط و به عبارت دیگر تطابق بین «خود دیگر» و یا «خود درون» که با «خود برون» در توافق نیست، می باشد. از طرفی کارل البرشت، استرس را بخش طبیعی عملکرد انسان دانسته و عقیده دارد که باید اختلاف بین استرس منطقی و استرس مخرب را آموخت و حساسیت خود را تجربه کرد تا توانائی مقاومت در ما ایجاد شود.

عوامل استرس زا به طور کلی پاره ای از استرس ها می توانند کل جامعه را آزار دهند که شامل کلیه اقشار و طبقات جامعه می شود. علی رغم وجود استرس های عمومی و کلی، اقشار مختلفی که در متن جامعه فعالیت دارند؛ از دیگر انواع استرس نیز رنج می برند که هر یک شیوه برخورد خاص خود را ایجاب می کند. در این بحث بدواً منشأ فشارزاهای عمومی و نتایج فشارهای عصبی و همچنین نقش تعدیل کننده ها که مکانیزم های طبیعی و غریزی انسان در برخورد با عوامل استرس زاست، مطرح و سپس فشارزاهای طبقه دانشجو عنوان شده و نهایتاً راه حل هائی ارائه خواهد شد.

فشارزاهای عمومی (استرس زاها) به قرار زیر است: 1- فشارزاهای محیطی شامل: تغییرات اقتصادی، تغییرات سیاسی و اجتماعی، تغییرات تکنولوژیکی و تقسیم کار در خانواده. 2- فشارزاهای سازمانی شامل: ساختار سازمان، فرهنگ و فضای سازمانی، سیاست ها و خط مشی های سازمان. 3- فشارزاهای اجتماعی شامل: رابطه با سرپرست، ماهیت کار گروهی، رابطه با دوستان. 4- فشارزاهای فردی شامل: شرایط جسمی، طرح شغل، حجم زیادکار، تضاد نقش، ابهام نقش. این فشارزاها موجب بروز فشار عصبی و یا استرس شده و نتایج بسیار منفی به شرح زیر را موجب می شوند: نتایج فشار عصبی عبارتند از: 1- اثرات فیزیولوژیکی شامل: حساسیت به بیماری های معمولی، مرض قلبی، زخم معده، سرطان... 2- اثرات روانی شامل: محرومیت و تهاجم، اضطراب، افسردگی، فرسودگی، پریشانی. 3- اثرات شناختی شامل: تقلیل نیروی تمرکز، حافظه ضعیف، اغتشاش فکری. 4- اثرات رفتاری شامل: انجام کار نامناسب، غیبت، خروج از خدمت، مصرف الکل.

راههای مقابله با فشار عصبی (استرس) طبقه دانشجو و دانش آموز اگر چه دچار فشارهای عصبی مقطعی در دوران امتحانات می شوند، ولی مقابله با آن هنگامی سهل و آسان می شود که دانشجویان اولاً در ارتباط با فشارهای عصبی سطح جامعه به تعادل رسیده باشند و ثانیاً با تهیه برنامه های کوتاه مدت، امواج فشار عصبی در برهه زمانی امتحانات را از سر رد کنند. در اینجا به دو روش کوتاه مدت و یا تاکتیکی برای برخورد با فشار عصبی مقطعی که در زمان امتحانات برای دانشجو ضروری است؛ و روش بلندمدت و یا استراتژیکی که به نحوه رسیدن به آرامش، حفظ تعادل، عدم شتابزدگی، تمرکز و اتخاذ حالات رفتاری مناسب و در نهایت مقابله با فشارهای عصبی می پردازد، اشاره می شود.

 اقدامات کوتاه مدت در مقابله با فشار عصبی (استرس) این اقدامات شامل برخورد مقطعی با مسائل و فشارهای ناشی از امتحانات به شرح زیر است: - برنامه ریزی تحصیلی: این مورد از مهم ترین عوامل تخفیف فشار عصبی است. چنانچه برنامه ریزی بلند مدت (مثلا 4 سال برای دریافت درجه کارشناسی) با دقت و به نحو سنجیده انجام شود، بدون تردید برنامه های میان مدت و کوتاه مدت در مسیر مطلوب حرکت خواهند کرد. برعکس اگر برنامه ریزی بلندمدت به طور صحیح انجام نشود کلیه برنامه های میان مدت و کوتاه مدت دچار اغتشاش شده و نتیجه مسلم آن بروز استرس شدید در دانشجو است.

- مدیریت زمان: در این رابطه باید گفت که انسان به طور کلی دارای محدودیت زمانی است یعنی 24 ساعت که هر شخصی آن را به نحوی می گذراند. بدون تردید اگر برنامه ریزی زمانی درستی وجود داشته باشد و هرچیزی در جای خود انجام شود اختلاط و تداخل مسائل در اداره یا امور زندگی و تحصیلی به وجود نخواهد آمد و از بروز هرج و مرج در کارها جلوگیری خواهد شد. با اجرای مدیریت زمان علاوه بر این که «برنامه های پرشتاب» از بین خواهند رفت، هرگونه کار و برنامه ای در آرامش کامل اجرا خواهد شد.

 - تغذیه صحیح و ورزش: آنچه که در فصل امتحانات برای طبقه در حال تحصیل بسیار مورد تأکید قرار دارد، تغذیه صحیح و ورزش کردن است. افرادی که ورزش می کنند در بالا بردن «تحمل فشار عصبی» موفق هستند و این کار باید طبق برنامه و به طور مرتب انجام شود تا بتوان با دفع سموم بدن به تعادل و آرامش رسید.

 - تمدد اعصاب و مراقبه: آموزش تمدد اعصاب (آرمیدگی و یا آرام بخشی عضلانی) و مراقبه و تمرکز، تکنیک های بسیار مفیدی برای جایگزین کردن هیجانات عصبی و تنشی و احساسات با وضعیت آرام و ملایم هستند که باید توسط متخصصان و با شیوه های اصولی و صحیح به کار گرفته شود تا اثرات خود را ظاهر سازند.

 - تغییر تدریجی عکس العمل های رفتاری - شناختی به فشار عصبی: این روش بر این نکته تأکید دارد که وقتی نمی توانیم دنیای اطراف خود را عوض کنیم، لااقل می توانیم عکس العمل های خود را تغییر داده و آنها را اصلاح کنیم و توانایی خود را در برخورد با فشار عصبی افزایش دهیم. در فصل امتحانات، ایجاد جو ساکت و آرام اهمیت دارد . و در عوض از شرکت در مهمانی ها و دیدن و شنیدن برنامه های تلویزیونی و رادیویی -که از عوامل اغتشاش آرامش دانشجو و دانش آموز هستند- باید تا حد امکان پرهیز کرد و حالات رفتاری مناسب والدین باعث می شود که فرزندان در حال تحصیل آنها در فصل امتحانات از آسودگی فکری بیشتری برخوردار شوند. اقدامات بلندمدت در مقابله با فشار عصبی(استرس) رعایت اقدامات کوتاه مدت اگر چه برای دانشجویان و دانش آموزان بویژه هنگام فصل امتحانات ضروری و لازم است ولی کافی نیست زیرا تأثیر آن موقتی است و جنبه مسکن دارد. فردی که دچار حمله استرس شده برای نجات خود به هر توصیه ای عمل می کند. او داروهای مختلف مصرف می کند، به ورزش و تفریح می پردازد، کتابهای مختلف در این زمینه مطالعه می کند، به کلاس های «یوگا» و «مدیتیشن و مراقبه» و امثالهم می رود. مفتون آگهی های پرزرق و برق این گونه کلاس ها که اکثرآً از شرایط عصبی فرد استفاده تجاری و در واقع سوء استفاده انسانی می کنند، می شود و پس از مدتها تلاش متوجه می شود که در نقطه شروع قرار دارد و ریشه استرس خشک نشده است و از مخصمه بیرون نیامده است.

برای برخورد ریشه ای با معضل استرس راههای زیر توصیه شده است: - تقویت مبانی دینی: دورکیم می گوید: انسان موجودی «دین ورز» است و انسان «دین ورز» قدمتی بیشتر از انسان «هوش ورز» دارد. تحقیقات ثابت کرده که ایمان راسخ و داشتن اعتقادات دینی در حفاظت فرد در مقابل تنش ها و وسوسه های شیطانی و ... بیشترین تأثیر را دارد. امروزه پزشکان برای معالجه بیماران روان نژند و روان پریش، تلاش در استحکام استوانه های دینی فرد را در مرحله اول اهمیت قرار می دهند و به کار بردن دارو را به عنوان روشی مکمل می دانند که به بیمار کمکی سطحی و موقتی می کند. اجرا کردن دستورات الهی و سنت های نبوی در دفع فشار عصبی اهمیتی بسزا دارد به طوری که فرد در برابر شدیدترین ضربات عصبی چون درخت تناوری استوار می ایستد. خدامحوری که به جای خودمحوری، تقویت ایمان و تلقین این موضوع که «... انسان خسران پذیر است مگر این که ایمان، عمل صالح و کشف سنت های الهی و در نهایت صبر چون سپری او را از گزند بلیات و نوسانات روحی حفظ نماید...»(سوره والعصر) .

 - معتدل بودن: به عقیده «فردریک پرلز» انسان معتدل انسان این مکان و این زمان است. به عقیده او انسان با احساس ایمنی در لحظه هستی زندگی می کند و در می یابد که تنها واقعیت همین لحظه است و نیازی به نگریستن به پس و پیش ندارد. انسان معتدل زندانی رویدادها و اوهام نیست، بلکه نقاط ضعف و قدرتش را می شناسد و می پذیرد.

 - خروج از محدودیت: نفی همیشگی استرس امکان ندارد مگر این که فرد از محدودیت های خود بیرون آید. این محدودیت ها می توانند شامل بینش های محدود، خودخواهی ها، رقابت های مادی بی مورد، ستیز مداوم با خود و اطرافیان باشد. با خروج از محدودیت، فرد در مدار دیگری قرار می گیرد و عرفان و مسائل عرفانی را مورد توجه قرار می دهد. آمیختن با عرفان اسلامی و آنچه در دین اسلام آمده از جمله دستورات زندگی و شیوه های رفتاری و .. . مؤثرترین عوامل دفع کننده استرس هستند و انسان را «روئین روان» می سازند

کادر آموزشی مدارس در ایام امتحانات باید چه کنند؟ در کنار آماده‌سازی فضای خانه برای بهتر درس خواندن دانش‌آموزان باید محیط و فضای مدرسه را نیز مورد توجه قرار داد. «شهروز پرورش» کارشناس روان‌شناسی بالینی نقش والدین و اولیای مدرسه را به یک نسبت مهم می‌داند و بر این عقیده است که در کنار آماده‌سازی فضای خانه برای بهتر درس خواندن دانش‌آموزان باید محیط و فضای مدرسه را نیز مورد توجه قرار داد. استرس‌ها روی هم انباشته می‌شوند و در یک زمان به فرد حمله می‌کنند و کارآیی او را پایین می‌آورند و این می‌تواند موجب ضعف حافظه و حواس‌پرتی بچه‌ها شود. برای انتخاب مراقب برای امتحانات باید به این نکات توجه کنیم. ? افراد در روان‌شناسی بالینی به چند گروه تقسیم می‌شوند. 1) افراد تیپ‌آ: لاغراندام، تندخو، رنگ‌پریده، عصبی، عجول و بدبین هستند و رفتاری تکانه‌ای دارند. یعنی به سرعت کنترل خود را از دست می‌دهند و زمانی که کاری انجام می‌دهند نمی‌توانند جایی بنشینند، بی‌قراری حرکتی دارند و مضطربند. پس پرواضح است که چنین افرادی برای ممتحن بودن مناسب نیستند 2) در مقابل افراد تیپ «ب» برونگرا، خوش‌مشرب، خوشرفتار هستند و آرامش بیشتری دارند. این افراد برای حضور در جلسات امتحانی مناسب‌ترند. بهتر است آموزش و پرورش در کنار گزینش برای استخدام به بهداشت روانی هم توجه شایانی داشته باشد. بهداشت روانی کادر آموزشی که فرزندان این جامعه با زحمات آنها رشد می‌کنند بسیار اهمیت دارد. معلمان به علت سختی کار و شرایط معیشتی بیشتر دچار ملال روانی و شخصیتی می‌شوند و این شخصیت مضطرب را با خود به درون کلاس می‌برند. این کارشناس دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی به این نکته اشاره می‌کند که این مسئله مهمی است و مسئولان نباید براحتی از کنار آن رد شوند ولی متأسفانه هیچ اقدامی در این زمینه صورت نمی‌گیرد. «پرورش» در ادامه به مسئله کاهش استرس و اضطراب کودکان در فضای آموزشی در زمان امتحانات اشاره می‌کند و می‌گوید: «نور سالن و فضاهای مدرسه باید کنترل شده باشد یعنی نور به اندازه کافی موجود باشد ولی از شدت آن نیز کاسته شود. نور بسیار شدید هم استرس‌ را بر دانش‌آموز زیاد می‌کند. فضاهای آموزشی باید دلباز باشند و به‌طور مثال بسیار دیده شده که صندلی بعضی از دانش‌آموزان در زمان امتحان کاملاً رو به دیوار و یا چسبیده به تخته قرار می‌گیرد که شاید کادر آموزشی این کار را برای کنترل بیشتر روی بچه‌ها انجام می‌دهند ولی این به ضرر دانش‌آموز است و تمرکز و بهره‌وری هوشی او را کاهش می‌دهد. سرمایش و گرمایش هم استرس را بالا و پایین می‌برد. فضا باید دارای دمای متعادلی باشد. صدای بلندگو و صدای بلند دیگر، تذکرات پی‌درپی، تهدید بچه‌ها برای ترساندن آنان از تقلب و اینکه دانش‌آموز دائم فکر کند که اولیای مدرسه به او اطمینان ندارند و دائم کنترل می‌شود، سالن‌های کوچک با تعداد ممتحن‌های زیاد، امنیت روانی او را تحت فشار قرار می‌دهد و این موضوع حتی روی شاگردان زرنگ نیز تأثیر بسیار بد و منفی دارد.»او اضافه می‌کند که هر تغییر مکانی در دانش‌آموز ایجاد استرس می‌کند. وقتی که دانش‌آموزان مجبور شوند در محیط‌هایی که به آن خو نکرده و آشنا نیستند، امتحان دهند، استرس آنها بالاتر می‌رود. پس بهتر است در همان محیط‌های آشنا برایشان جلسات امتحانی را برگزار کرد. روزنامه تهران امروز